У гомельскай жаночай калоніі ёсць два атрады, якія лічацца «прэс-атрадамі». Іх асаблівасць — шматлікія правакацыі і даносы, а таксама вельмі жорсткае стаўленне да палітвязняў. У адзін з іх трапляла Марыя Калеснікава ў пачатку свайго знаходжання ў калоніі. Іншыя жанчыны, якія прайшлі праз «прэс-атрад» і ўжо вызваліліся, расказалі пра тое, што адбываецца там: як арганізуюць «падставы», рэжуць навалачкі і падкідваюць гусеніц у кубкі. Іх сведчанні прыведзеныя ў грамадскім расследаванні «Катаванні і жорсткае абыходжанне ў гомельскай жаночай калоніі № 4».
Расследаванне «Катаванні і жорсткае абыходжанне ў гомельскай жаночай калоніі № 4» падрыхтаваў Міжнародны камітэт па расследаванні катаванняў у Беларусі. Гэта спецпраект праваабарончай арганізацыі «Прававая ініцыятыва», заснаваны разам з беларускімі і міжнароднымі праваабаронцамі.
Для даследавання аўтары дакумента вывучылі 20 інтэрв'ю з былымі жанчынамі-палітвязнямі, якія адбывалі пакаранне ў ПК-4 у перыяд з траўня 2021 да лютага 2024 года. Інтэрв'ю падрыхтавалі праваабаронцы «Вясны» і Міжнароднага камітэта па расследаванні катаванняў у Беларусі. Усе персанальныя звесткі з інтэрв'ю выдаленыя, каб не стварыць новых складанасцяў і праблем для жанчын-асуджаных, якія застаюцца ў няволі.
«Забараняюць з ёю наогул размаўляць»
Найбольш вядомыя палітычныя зняволеныя знаходзяцца пад вялікім кантролем і ціскам, гаворыцца ў даследаванні. Такіх, а таксама тых, хто адмаўляецца ад супрацоўніцтва, прызнання віны і іншых дзеянняў, якіх патрабуе ад іх адміністрацыя, змяшчаюць у так званыя прэс-атрады. Такімі ў ПК-4 лічацца 9-ы і 18-ы атрады. Іх спецыфіка ў тым, што змешчаныя там зняволеныя пастаянна сочаць адно за адным і паведамляюць адміністрацыі пра любыя парушэнні, а таксама пастаянна правакуюць ці нават падстройваюць парушэнні.
Паводле інфармацыі вызваленых жанчын, Марыі Калеснікавай надаецца самая пільная ўвага з боку адміністрацыі. Першапачаткова яна знаходзілася ў 18-м атрадзе. У ім няма іншых палітвязняў. Таму сведчанняў пра тое, што адбываецца з ёй самой, не так шмат.
— Маша Калеснікава, яна адна ў атрадзе, то-бок з ёю «палітычных» ніякіх няма, забараняюць з ёю наогул размаўляць, — расказала адна з суразмоўніц праваабаронцаў.
«Гэта была проста падстава»
У пэўны момант Марыя трапіла ў ШІЗА. Паводле інфармацыі аўтараў дакладу, прычынай стала «тое, што пазычыла гадзіннік на час дзяжурства іншай дзяўчынцы». Даваць іншым зняволеным свае рэчы нельга, адміністрацыя лічыць гэта парушэннем.
— Дзяўчынка, якая ўдзельнічала ў спартландыі, <…> змагла ўгаварыць Машу пазычыць ёй гадзіннік, — успомніла былая палітзняволеная. — Літаральна праз невялікі прамежак часу ў атрад прыйшлі супрацоўнікі калоніі, то-бок гэта відавочна была проста падстава. І на Калеснікаву напісалі рапарт. І я так разумею, гэта было яе першае парушэнне, пасля якога яе адправілі ў ШІЗА.
У даследаванні праваабаронцаў прыведзенае імя дзяўчыны, якая папрасіла гадзіннік, — Стэла Мамулян. Іншыя зняволеныя характарызавалі яе як чалавека, які «працуе з мянтамі». Пасля ўдзелу ў правакацыі яна атрымала магчымасць камунікаваць з асуджанай з іншага атрада, вынікае са сведчанняў у дакладзе.
Пра гісторыю з гадзіннікам Калеснікавай раней паведамляла выданне «Наша Ніва». Пазней з рэдакцыяй звязаліся знаёмыя Стэлы, каб прадставіць яе пазіцыю. Былая зняволеная казала сябрам, што Марыя дала ёй гадзіннік на час спаборніцтваў, але проста падчас іх да стэлы падышлі супрацоўнікі і яго забралі. Спагнанне за гэта атрымалі абедзве — і Калеснікава, і Мамулян. Праўда, Марыю адправілі ў ШІЗА, а Стэлу пазбавілі доўгага спаткання.
Таксама адна з былых зняволеных успомніла, як ёй «налівалі ваду» ў туфлі. Паводле яе, з Калеснікавай у пэўны момант здарылася тое самае.
— Я потым смяялася, кажу, мяне вельмі высока паднялі. Дваім ва ўсёй калоніі, гэта мне і Машы Калеснікавай, налілі ваду ў туфлі, — расказала яна.
«У мяне былі пастаянна гусеніцы ў кубку з гарбатай»
У дакладзе праваабаронцаў прыведзеныя сведчанні некалькіх былых зняволеных, якія ўспаміналі атрад № 9. Яго таксама называюць «прэс-атрадам» або «прэс-хатай».
— Адзін з асноўных атрадаў, дзе адбываліся гэтыя жудасныя рэчы — гэта дзявяты. Яго сярод асуджаных часта называюць, асабліва сярод палітвязняў, «прэс-хатай», ну, «прэс-хата» не ў сэнсе таго, што пакой там ёсць нейкі, а ў тым сэнсе, цалкам атрад, — успамінала вызваленая зняволеная.
— Гэта самы жорсткі атрад, калі вось можна трапіць у пекла, то гэта менавіта тое месца, — прыводзяць праваабаронцы яшчэ адно сведчанне.
— У мяне ў гэтым атрадзе былі парэзаныя навалачка, прасціна. Былі пастаянна гусеніцы ў кубку з гарбатай, пастаянна вывернутае вядро вады на ложку, — расказала іншая жанчына, якая прайшла праз «прэс-атрад».
У атрадзе № 9 «палітычныя» акрамя працы на фабрыцы былі вымушаныя выконваць мноства дадатковай працы.
— Тыя, хто стаіць на прафуліку па экстрэмізме, ходзяць незалежна ні ад чога на ўсе чысткі бульбы, морквы, цыбулі. Бывала такое, што тры дні запар мы чысцім бульбу з цыбуляй. Бывала, што мы 80 мяхоў бульбы мусілі пачысціць. Ну, там нас ідзе чалавек 20, за пару гадзін мы павінныя вельмі хутка ўсё гэта пачысціць тупымі нажамі, — цытуюць аўтары дакладу сведчанне былой палітзняволенай.
Само знаходжанне ў гэтым атрадзе выкарыстоўваюць як метад ціску.
— Яна адмовілася пісаць памілаванне, — успамінала былая зняволеная гісторыю іншай жанчыны. — Яе пераводзяць у 9-ы атрад. У яе ў целагрэйцы знаходзяць зашытыя лёзы, і яна ідзе на пакаранне, на камісію. Яна адкараскалася папярэджаннем. Але ёй аператыўнік сказаў: «Калі не хочаш працягу, напішы на памілаванне». І яна тады напісала на памілаванне. Тады яе перавялі назад.
— У мяне таксама былі пагрозы ад Чорнага (гаворка пра аператыўнага супрацоўніка Ігара Чорнага. — Заўв. рэд.), — расказала былая зняволеная. — Апошнія разы, калі мы з ім камунікавалі наконт маіх парушэнняў, ён мяне пагражаў перакінуць у дзявяты, з іроніяй, ну кшталту: «Ну што ты, ну класны атрад жа, чо ты пачынаеш?»
«Любіла даваць індывідуальныя заданні»
Паводле сведчанняў былых зняволеных, «арганізоўваў» атрад № 9 «самы заўзяты» аператыўны супрацоўнік Аляксандр Кузняцоў (пазней ён перайшоў у атрад № 18). Начальніца атрада № 9 — Ангеліна Максімчыкава. Правакацыі адбываліся не толькі з яе дазволу, але і на яе прамое заданне, сцвярджаюць суразмоўніцы праваабаронцаў:
— Усе жахі, якія адбываюцца ў калоніі, большасць з іх, яны наўмысныя, то-бок гэта спецыяльна зроблена па ўказанні ад супрацоўнікаў. Часцей за ўсё ад супрацоўнікаў оперчасткі і начальніка калоніі. Але таксама там прысутнічалі супрацоўнікі такія, як Ангеліна Сяргееўна Максімчыкава, начальніца 9-га «прэс-атрада», якая ўдзельнічала дакладна гэтак жа ў розных збіццях, цкаваннях, вымагальніцтвах і іншым.
Максімчыкава любіла даваць індывідуальныя заданні менавіта што да палітычных зняволеных. <…> Людзі проста прыходзілі да іх і кідалі ў твар сваю брудную бялізну, недзе ў месячных, недзе там у г*ўне, у мачы, проста смярдзючую, потную.
Паводле сведчанняў вызваленых жанчын, у атрадзе № 9 — мноства іншых зняволеных, якія пагадзіліся супрацоўнічаць з адміністрацыяй калоніі. Праз такіх людзей супрацоўнікі «падстаўлялі» непажаданых зняволеных.
— Опер дае каманду «фас»… А з улікам таго, што ў 9-м атрадзе амаль усе працуюць на опера, можна каманду даць любому ці ўсім. Гэты чалавек падкідвае іголку, потым нечакана прыходзіць ператрус, знаходзіць гэтую іголку ці гэты нож з машынкі, і складаецца рапарт за захоўванне забароненага прадмета, — гаворыцца ў даследаванні.
Чытайце таксама
